Edebiyat | Distopya Edebiyatının Temelini Oluşturan En İyi 4 Roman

Distopya nedir? Öncelikle bilmeyenler için bunu açıklayalım.

Distopya; ütopyanın tersidir, yani anti-ütopyadır. Viki demiş ki: Distopya, çoğunlukla ütopik bir toplum anlayışının anti-tezini tanımlamak için kullanılır. Yine Vikipedia sayesinde bu kelimenin Yunan kökenli bir kelime olduğunu anlıyoruz. 

Aslında her distopyanın içinde bir ütopya kavramı olduğu gibi, her ütopyanın içinde de bir nevi distopya bulunur. Hatta distopya edebiyatında vurgulanan en önemli husus belki de bir distopyanın yeni bir distopyayı doğuracağı gerçeğidir. Bu böyle sonsuza kadar sürer ve hiçbir zaman bitmez. Hatta bu konu ile ilgili kaynaktan bir alıntı da paylaşalım:

Distopya, (anti-ütopya Yunanca dystopia) çoğunlukla ütopik bir toplum anlayışının anti-tezini tanımlamak için kullanılır. Distopik bir toplum otoriter - totaliter bir devlet modeli ya da benzer bir başka baskıcı sistem altında karakterize edilir. Kelime ilk defa John Stuart Mill tarafından kullanılmıştır. Filozofun Yunanca bilgisi göz önüne alınırsa, kelimeyi "ütopyanın tersi" olarak değil, "kötü bir yer" anlamında kullandığı anlaşılır. Yunanca bir ön-takı olan dys/dis, "kötü", "hastalıklı" ya da "anormal" anlamını taşır. ou takısı ise "yok", "değil" anlamını taşır ki, ütopya (outopia) Yunanca'da "olmayan yer" demektir. Aslında ütopya, "güzel yer" anlamına gelen Eutopia 'ya bir gönderme yapar (eu öntakısı "iyi, güzel" anlamı katar). Yani distopya ile ütopya, dysphoria ile euphoria 'nın birbiriyle karşıt olduğu gibi karşıt değildir.

Tam da bunu yansıtan, hatta en iyi şekliyle yansıtan ilk distopya romanı Yevgeni Zamyatin’in Biz adlı romanıdır ve distopyaların atasıdır. Bu yüzden listemizin ilk sırasında tabii ki Yevgeni Zamyatin’in bu eseri yer alıyor:

 

 1- Yevgeni Zamyatin - Biz:

Rus yazar Yevgeni İvanoviç Zamyatin’in 1920 yılında kaleme aldığı bu eser, yazarın ülkesinde ancak 1988 yılında basılabilmiş. Kitabın orijinal adı: Мы. 1982 yılında çekilmiş şöyle bir televizyon sineması da varmış. Ben izlemedim, bu yüzden filmin nasıl olduğu hakkında pek bir yorum yapamam. Ancak sinemanın çekildiği yılın, kitabın ülkede basıldığı yıldan önce olması dikkatimi çekmedi değil.

Bu roman, aynı zamanda yazarın tek roman çalışması olma özelliğini de taşıyor. Biz adını taşıyan bu kitap, büyük bir sınırla dünyadan ayrılan, Tek Devlet’in boyunduruğu altında olan insanları konu alıyor. Devir, öyle bir devir haline gelmiştir ki insanlar gerçek isimler yerine numaralarla anılmaya başlanmıştır. Binalarda cam duvarlar vardır, böylece insanların bütün eylemleri denetim altındadır. İnsanlar duygudan yoksun robotlar halinde yaşamaktadırlar.

Biz kitabı, yazılan ilk distopik roman olmasına rağmen George Orwell’ın 1984’ünden önce bu kitabı okumuş olmama biraz hayıflanırım. Ancak sonunda bu kitabı elime alıp okumayı başardığımda kendimi tebrik ettim. İthaki yayınları Biz kitabını doğrudan Rus dilinden Türkçeye kazandırmış. 

Ayrıca filmin şöyle bir videosu da mevcut. Film tadında hazırlanmış ve kitap hakkında size fikir veriyor. Ama yine de hiçbir şey kitabın yerini tutamaz. Özellikle de distopyanın atasıysa…

Benim kitapta en çok hoşuma giden kitabın sonuydu… Tabii ki sonunu söylemeyeceğim. Burada amacım spoiler falan vermek değil. Ama şu kadarını söylemeliyim ki giriş – gelişme ve özellikle de sonuç bakımından tam bir distopik romandır Biz. Adının neden Biz olduğunu da okuyunca çok daha iyi anlıyorsunuz.

2- Aldous Huxley - Cesur Yeni Dünya:

Bu kitabı da İthaki yayınlarından okumanızı şiddetle tavsiye ederim. Aslında İthaki yayınları bilim kurgu klasikleri serisini direkt tavsiye edebilirim. Zira İthaki çeviri işini çok iyi biliyor ve kapakları da havalı bence. Şimdi gelelim kitabımıza… Kitabın asıl adı: Brave New World. Viki kaynağına göre: Sheakespeare'in zamanında "brave" kelimesi "güzel" anlamına geliyordu, yani kitabın asıl manası "Güzel Yeni Dünya". Kitabın Sheakespeare ile bağlantısını yine kitabı okuyunca anlayacaksınız.

Bu arada bu kitabı ikinci sıraya alma nedenim, tabii ki kitabın yazılış tarihi. Yoksa aslında 1984’ü ikinci sıraya alırdım, fakat tarihler benim için oldukça önemli. Zira distopyanın doğuşuna vesile olmuş kitaplardan bahsederken yazılış sırasına göre gitmek gerekiyor bence. Cesur Yeni Dünya’nın basım yılı; 1932. Yani Biz kitabından 12 yıl sonra yazılmış. Yazar İngiltere doğumlu. Aslında ilk distopik romanın Rus kaynaklı olması beni hiç şaşırtmadı, ama hemen ardından gelen distopik kitabın İngiliz kaynaklı olması biraz düşündürücü ki onun ardından gelecek distopik kitabı yazan George Orwell da bir İngiliz.

Biz kitabı 200’lü sayfa sayısına sahipken bu kitap 300’lü sayfalara uzanıyor ve tabii ki Biz kitabının uyarlaması olduğu gibi bu kitabın da uyarlamaları mevcut. Yalnızca merak ettiğim; neden Biz'e kıyasla daha fazla filme uyarlanmış olduğu… Zira imdb’ye baktığımda bu kitap ile ilgili üç film uyarlaması ile karşılaştım: 1980 yapımı bu film televizyon sineması, 1998 yapımı bu film de öyle. Son olarak bir de 2014 yılında çekilmiş bir film var, fakat bu film de kısa film olarak çekilmiş. (Aslında çekilmiş gibi duruyor ama belki iptal edilmiştir, çünkü ranking kısmı bulunmuyor.)

        3- George Orwell – 1984:

George Orwell’ı George Orwell yapan kitap. Bin Dokuz Yüz Seksen Dört, aslında daha çok politik bir roman. İlk iki kitap, halkın yaşayışına endeksli iken bu kitapta hükümete daha çok yer verilmiş. Hele o Sevgi Bakanlığı… (Kurulan bakanlıkların ve özellikle de Sevgi Bakanlığı'nın asıl amacı vs.)

Yani kısacası yazar siyasi zekasını iyi çalıştırmış. Bakanlıkları, yönetimi oldukça değişik bir distopik toplum çıkmış ortaya. Baş karakterin bizzat kendisi bakanlıkla alakalı bir departmanda çalışıyor; aslında bu anlamda baktığımızda Biz'in ana karakteri de devlete bağlı bir işte çalışıyordu. İki karakter de bir nevi olayın içinde. Cesur Yeni Dünya’da ise daha çok halkın yaşayışı ve yönetimin kendi üzerlerinde oluşturduğu etkiye yer verilmişti bana kalırsa.

Can yayınlarından Türkçemize kazandırılan kitabın ilk basım yılı ise 1949. Aslında kitabı yazar 1948’de tastamam bitirmiş ama basılması bir yılı bulmuş. (Yine Biz kitabının yazımı ve basılması arasındaki devasa yıllara bakılırsa bu rakam oldukça düşük aslında.) Yazar, 1948 yılında yazdığı bu kitabın yazım yılını esas alarak son 4 ve 8 rakamlarının yerini değiştirmiş ve 1984 ismi bu şekilde doğmuş.

Bu kitabın da film uyarlamaları tabii ki var. Üstelik bu film tam da 1984 yılında çekilmiş. Ayrıca şu anda da bir uyarlama mevcut. IMDB kayıtlarına baktığımda şu şekilde bir projenin varlığından bahsediyor ama ne zaman çekilir ya da gerçekten çekilecek mi orasını bilemem.

  4- Ray Bradburry - Fahrenheit 451:

Kalemini en çok sevdiğim yazarlardan biridir Ray Bradburry... Bu romanı politik değildir, daha çok içsel ve düşündürücü olan bu kitabında her ne kadar siyasi unsurlar olsa da, kitap aslında tamamen bir içe dönüşün ve kendini bulmanın hikayesidir ve bu anlamda inanılmaz derecede de etkileyicidir. Yazarın kalemini benimseme nedenim de betimlemelerinde kendimi bulmamdı. Okurken cümleleri nasıl kurduğuna hayranlıkla şahit oldum.

Bu kitabın bendeki diğer etkisi de konusu. Diğer üç distopik romanda direkt ağır bir yönetim anlayışından söz ediliyor. (Gerçi Cesur Yeni Dünya hem Distopya hem de Bilim Kurgu eseri olması açısından yine diğerlerinden ayrılmış durumda ama konu yine farklı bir yönetim sistemi ile ilgili.) Okuduğumuzda Fahrenheit 451'in de distopik konumunu ve baskıcı yönetim altındaki insanları görüyoruz. Ama konusu daha önceki distopik romanlarda göz önüne pek alınmayan kitapların bulunduğu yerde yakılması hadisesi var. Yine bir distopik çalışma olan Denge filminde de buna benzer bir olay örgüsü görülüyor, ancak 2002 yılında çekilmiş olduğu için Fahrenheit 451'den esinlenilmiş olması da pek muhtemel bence.  

Ray Bradburry'nin tarzını bu denli beğenmemin nedeni de Yazın Sanatı ve Yaratıcı Yazarlık adlı çalışmasını okumuş olmam olabilir. O kitaptaki satırlar, kendi hayat hikayesinden izler taşıyordu ve bu da beni çok etkilemişti.

İlk defa 1951'de basılan Fahrenheit 451'i yine İthaki yayınlarından okumanızı şiddetle tavsiye ederim. Kağıdın yanma derecesini kitabına isim olarak vermemiş olsaydı, kitap bu kadar değer görmezdi kanımca. İsim seçimi de kitap için bir o kadar etkili oluyor!

Her bilim kurgu distopya değildir,  ancak her distopya illa bilim-kurgusal objeler taşımakta ve kullanmaktadır. Ancak bu dört kitap içinden hangisi bilim-kurguya daha çok uyar diye sorarsanız Cesur Yeni Dünya derim. Hangisi en ağır distopya diye sorarsanız da cevabımı zaten en başta verdim: Yevgeni Zamyatin - Biz.

   Bonus: George Orwell - Hayvan Çiftliği

Ek olarak bu kitabı da yazıyorum distopya listeme. Her ne kadar distopik bir roman olsa da Hayvan Çiftliği, George Orwell'in mecazi bir dille yazılmış, fabl tarzındaki siyasi hiciv romanı. Hiciv işinden ne derece iyi anladığını bu kitabında da kanıtlamış oluyor. Ayrıca kitabın ilk basım yılı 1945 olduğuna göre kitabı 1984 adlı eserinden önce yazdığını da görmüş oluyoruz.